سیل خوزستان؛ میان تایید و تکذیب

حدود 20 روز از جاری شدن سیل در برخی مناطق خوزستان می گذرد؛ اگر چه شرایط در حوزه رودخانه دز کمی آرام شده اما در پایین دست رودخانه کرخه، چند شهر و روستا هنوز در محاصره سیلاب هستند.
مدیریت سیل امسال، همچون سیلاب فروردین سال 1395 که بیش از 10 هزار میلیارد ریال به خوزستان خسارت وارد کرد، با انتقادات بسیاری روبه رو بوده است.
پیش از این رئیس شورای تشکل های کشاورزی خوزستان، سیلاب دز را نتیجه سوءمدیریت منابع آب عنوان کرده بود. شکسته شدن سیل بندهای چند شهر و روستا و جاری شدن سیلاب در پایین دست کرخه اعتراض اهالی را به دنبال داشت. اکنون نیز شورای هماهنگی تشکل های زیست محیطی خوزستان، این سیل را بهانه ای برای ادامه سدسازی و اجرای طرح های انتقال آب دانسته و اعلام کرده به آنچه «سیل های مشکوک» نامیده ورود می کند.
دبیر شورای هماهنگی تشکل های زیست محیطی خوزستان در گفت وگو با ایرنا خواستار شفاف سازی نسبت به مدیریت سیلاب اخیر در حوزه رودخانه های دز و کرخه می شود و می گوید: 2 پرسش اساسی درباره سیلاب اخیر مطرح است: نخست آنکه دلیل تداوم سوءمدیریت بر سد دز و عدم رعایت الزامات محیط زیستی در فرآیند رسوب زدایی و باز کردن بی برنامه دریچه های آن چیست؟
هژیر کیانی می افزاید: پرسش دوم این است که چرا آب مخزن سد کرخه برغم خالی بودن نیمی از ظرفیت این سد، با این حجم رهاسازی شده است؟

*سیلاب در کار نیست
بارش های شدید و افزایش رهاسازی آب از سدهای دز و کرخه، باعث بالا آمدن آب رودخانه ها در یک ماه گذشته شده است. سیلاب برخی مناطق از 6 شهرستان را درگیر کرد. جهاد کشاورزی می گوید بیش از 33 هزار هکتار از زمین های کشاورزی دچار سیل شده و بیش از 2 هزار و 500 میلیارد ریال برآورد اولیه این زیان اعلام شده است. هلال احمر نیز اعلام کرده است: بیش از 2 هزار و 800 خانوار سیل زده را در مناطق مختلف شهرستان های هویزه، دشت آزادگان، شوش، شوشتر و دزفول امداد رسانی کرده است.
با این حال مدیر دفتر برنامه ریزی منابع آب معاونت مطالعات پایه سازمان آب و برق خوزستان، وقوع سیلاب در حوزه دز و کرخه را به طور کلی رد می کند.
داریوش بهارلویی تاکید می کند: واژه سیلاب صحیح نیست، اعتقادی به وقوع سیلاب نداریم و به لحاظ فنی و علمی می توانیم این را ثابت کنیم.
وی توضیح می دهد: سیل، جریان آب شدیدی است که از مجرا و بستر رودخانه تجاوز می کند، بر اساس این تعریف، اگر چه آب در بستر رودخانه بالا آمده اما سیلی رخ نداده است، عکس های هوایی نشان می دهد آب در بستر رودخانه جریان دارد، دقیقا در نقاطی که سیل بندها تخریب شده، آب از مسیر طبیعی خود منحرف شده و زمین ها دچار آبگرفتگی (و نه سیل) شده اند.
بهارلویی می افزاید: میزان آبی که از سدها رهاسازی شده حجم خیلی کمی است، از سوی دیگر تمام آبی که وارد رودخانه می شود ناشی از خروجی سدها نیست، یا به عبارتی سدها همه آب رودخانه را کنترل نمی کند و در این حادثه نیز بارندگی شدید بعد از سدها رخ داده که باعث بالا آمدن آب شده است.
به گفته وی جریانات شدید سیلابی تا بیش از 6 هزار مترمکعب برثانیه در بالادست رودخانه ها وجود داشته که سدهای دز و کرخه آن را کنترل کرده است.
وی گفت: از سد دز حداکثر یک هزار مترمکعب بر ثانیه و سد کرخه حدود 400 مترمکعب برثانیه خارج شده که این آب حق طبیعی رودخانه محسوب می شود اما چون در بستر رودخانه ساخت و ساز و کشت شده و از سوی دیگر سیل بندها شکسته شده، این مناطق دچار آبگرفتگی شدند.
وی تصریح می کند: رودخانه، در واقع «خانه» رود است و ورود به حریم و بستر رودخانه یک پیام روشن دارد؛ سیل و آبگرفتگی.
بهارلویی تاکید می کند: امسال یکی از درخشان ترین مدیریت های منابع آب را شاهد بودیم این در حالیست که هیچکدام از مدل های هواشناسی این میزان بارش را (365 میلیمتر در 2 ماه که از متوسط سالانه بیشتر است) پیش بینی نکرده بود، اگر ما پیش بینی کرده و انتظار چنین بارش های سنگینی داشتیم، می توان هر انتقاد و تهمتی به سازمان آب و برق را وارد دانست.
وی می افزاید: سدها ظرفیت های محدودی دارند و در یک سال پر و خالی می شوند و در هر مقطع از سال بر اساس معیارهای فنی، به صورت پلکانی آبگیری می شوند.
وی گفت: مهم است که بدانیم سدها نمی توانند جلوی همه سیل ها را بگیرند بلکه آن را تعدیل می کنند، برهمین اساس با افزایش میزان بارش، خروجی سدها به صورت پلکانی از آذرماه بیشتر شده، به طوری که آب از مجاری طبیعی عبور کند و آبگرفتگی بوجود نیاید، از سوی دیگر باید برای سیلاب های مخرب بهاره که با ذوب برف همراه است نیز خود را آماده کنیم.
بهارلویی تصریح می کند: سازمان آب و برق در این مدت توانسته چندین سیلاب را تعدیل کند در غیر این صورت خسارت جانی ومالی شدیدی به بار می آمد، که اینها در هیاهوی رسانه ای و انتقادات مورد توجه قرار نگرفته است.

*آژیر قرمز در کرخه
مدیر دفتر برنامه ریزی منابع آب معاونت مطالعات پایه سازمان آب و برق خوزستان همچنین تخلیه رسوب از سد دز را «قویا» تکذیب می کند و می گوید: رسوب را از دریچه های تحتانی سد خارج می کنند ولی آب از نیروگاه و سرریز سد (ارتفاع) خارج شده است.
وی افزود: ما یک میلیگرم رسوب از سد رهاسازی نکردیم، البته امکانش هم وجود نداشت و به دلیل برخی مسائل کارشناسی اصلا موافق این مساله نبودیم اگر چه تخلیه بخشی از رسوب سدها با رعایت ضوابط محیط زیست در همه دنیا معمول است.
وی درباره شائبه «سیل نمایشی» برای اجرای طرح های انتقال آب و سدسازی توضیح می دهد: مدیریت وضع موجود با مدیریت کلان و سیاستگذاری آب متفاوت است، همانطور که بازکردن سد زاینده رود در روزهای اخیر را نمی توان به معنی نمایش پرآبی در زاینده رود دانست، بنابراین اگر قرار به اجرای این طرح ها باشد، بدون نیاز به نمایش آن را اجرا می کنند.
بهارلویی ظرفیت سد کرخه را در تراز نرمال 5.2 میلیارد مترمکعب عنوان می کند و می گوید: ظرفیت این سد 7.5 میلیارد مترمکعب است که از تراز نرمال تا ترازهای بالاتر برای زمان هایی است که با سیلاب های خیلی شدید مواجه باشیم.
وی می افزاید: سد کرخه از زمان بهره برداری به علت خشکسالی های مداوم و نبود آب کافی، نتوانسته به رقوم نرمال خود برسد، که در سال جاری برای نخستین در حال رسیدن به این تراز است، به همین دلیل ذخیره سازی این حجم عظیم آب، احتیاط های فنی را ضروری کرده تا اتفاق ناگهانی باعث نشود مردم پایین دست در معرض خطر سیل خانمان برانداز قرار گیرند.
به گفته وی سد کرخه پیش از این و تنها در سیلاب 95 تا تراز 214 متر که نزدیک 4.5 میلیارد مترمکعب است آبگیری شده بود و اکنون از این رقوم گذر کرده است.
بهارلویی با بیان اینکه هر سد مقتضیات فنی و ریسک خود را دارد، تاکید می کند: سد کرخه یک سد خاکی است که در پایین دست آن روستاها و شهرهای پرجمعیتی چون شوش، حمیدیه، سوسنگرد و هویزه قرار دارند، این مساله حساسیت را بالا می برد، بنابراین شرط عقلی و فنی این است که با احتیاط نسبت به آبگیری و رهاسازی از آن اقدام شود.
وی تصریح می کند: سد کرخه اشکالات فنی ندارد، بلکه برای رسیدن به 7 میلیارد مترمکعب دستورالعمل فنی دارد و در صورت افزایش حجم آن بیش از تراز نرمال، نمی توان مدت زیادی در ترازهای بالا ماند و باید در مدت کمی آب را رها کرد که این مساله منطقه را می تواند با خطر سیل مواجه کند.


*رودخانه ها کم توان شده اند
رئیس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز همچنین می گوید: سیل زمانی رخ می دهد که آب از بستر طبیعی رودخانه خارج شود، بر همین اساس رویداد اخیر، سیل به شمار می آید.
مهدی قمشی می افزاید: این صحیح است که در برخی مناطق به حریم رودخانه تعرض شده، ولی سیل بندها که برای جلوگیری از سیل ساخته شده دیگر بستر طبیعی رودخانه محسوب نمی شود، بنابراین از نظر ما آب آنقدر وارد بستر طبیعی رودخانه شده که مجرای طبیعی رودخانه کشش عبور آب را نداشته، در نتیجه سیل آمده ولی سیل بندها به هر دلیلی (اعم از تخریب کشاورزان و یا تردد ماشین آلات و حیوانات) عمل نکرده اند.
وی مهمترین علت وقوع سیل اخیر را رسوب گذاری رودخانه ها و کم شدن کشش و توان عبور آب از آنها عنوان می کند و ادامه می دهد: طبق برآوردهای قبلی باید آب از کرخه و دز به راحتی عبور می کرد ولی بخاطر خشکسالی های 10 تا 15 سال گذشته مقطع اصلی رودخانه ها به ویژه کرخه کشش این رهاسازی مختصر را نداشت، به طوری که کرخه قبلا جریان های تا یک هزار مترمکعب بر ثانیه مترمکعب را می توانست عبور دهد ولی امسال با رهاسازی 400 مترمکعب از سد کرخه، دچار مشکل شده است.
عضو هیات علمی گروه سازه های آبی، با بیان اینکه در مجموع افزایش رهاسازی از سدها منطقی بوده، می افزاید: اگر چه بارش های شدید امسال که حدود پنج برابر پارسال بوده، سازمان آب و برق را غافلگیر کرده و امسال انتظار این میزان بارش را نداشته و آن را پیش بینی نکرده بود اما به طور کلی وظیفه سازمان این است که در صورت کاهش کشش و قدرت عبوری رودخانه، یا باید جریان آب را مطابق کشش رودخانه تنظیم کنند و یا رودخانه را لایروبی کنند تا توانایی رودخانه را به حالت طبیعی برگردانند، اینها وظیفه سازمان آب وبرق است و نمی شود نافی مسئولیتشان باشیم.
وی تصریح می کند: ارزیابی و پیش بینی کشش طبیعی رودخانه کاری بسیار ساده است و تشکیلات عریض و طویل سازمان آب و برق باید بتواند توان بستر یک رودخانه را مشخص کنند و رهاسازی از سد را طبق آن تنظیم کنند.
قمشی می گوید: سیل ساخت و سازهای غیرمجاز در بستر طبیعی رودخانه را با خود می برد و در اینجا کسی سازمان آب و برق را مقصر نمی داند ولی روستاهایی که از قدیم الایام محل سکونت بوده و اکنون دچار سیل شده اند را دیگر نمی شود بستر طبیعی رودخانه دانست.
وی می افزاید: رهاسازی آب از سدها با این هدف بوده که سیل اتفاق نیفتد و در بستر معمولی رودخانه جریان یابد ولی در عمل اینگونه نشده و در جاهایی از بستر و از سیل بند خارج شده است که به نظر من بازهم مسئولیت آن بر عهده سازمان آب و برق است، حتی در جاهایی که سیل بند تخریب شده و یا به حریم تجاوز شده، سازمان آب و برق باید اعلام و ترمیم آن را پیگیری می کرد.
این استاد دانشگاه ادامه می دهد: در هر صورت پیش بینی خوبی نشده وگرنه می توانستیم با این پدیده به خوبی خودمان را تنظیم کنیم. حتی با یک کار مختصر می شد، بستر رودخانه ها را ارزیابی کنند تا رهاسازی مطابق توانایی و کشش آبراهه ها به نحو مطلوب تری انجام گیرد.

*دردسرهای اولین سد
وی شائبه راه انداختن سیل نمایشی با هدف اجرای طرح های سد سازی و انتقال آب را «نظریه ای بدبینانه» توصیف می کند و می افزاید: بر اساس شاخص های موجود (درجه تنظیم)، توانایی هر آبراهه در کنترل سیلاب مشخص می شود و درجه تنظیم سیلاب در رودخانه دز به دلیل داشتن یک سد پایین است که رهاسازی منطبق با آن انجام می شود.
وی درباره سد کرخه نیز توضیح می دهد: سد کرخه که اولین تجربه ساخت ایرانی سدها بوده، برای ذخیره هفت میلیارد مترمکعب پیشی بینی شده بود، اما به دلیل اشکالات سازه سد و احتمال نشتی که وجود داشت، گفته شد که توان ذخیره 5 میلیارد مترمکعب را دارد، اما اکنون عملا بیش از 4.5 میلیارد مترمکعب در آن ذخیره نمی شود، در واقع امکان اینکه به ظرفیت پیش بینی شده 7 میلیارد مترمکعب برسد وجود ندارد، و حتی در ذخیره 5 میلیارد مترمکعب هم تردید جدی است.

*سیل در راه است
باران شدید برای روزهای آینده پیش بینی شده است. خوزستان دوباره به حالت آماده باش درآمده است. آیا سیل دیگری در راه است؟