برای حل مشکل خوزستان نسبت به میزان آبیاری حساس باشید

 به گزارش خبرنگار علمی و آموزشی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) منطقه خوزستان، پروفسور بارت شولتز ( Bart Schultz ) استاد دانشگاه دلف هلند در سمینار نقش زهکشی در چشم‌انداز تاریخی و چالش‌های پیش‌رو که در دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز برگزار شد؛ افزود: به نظرم باید بیشتر به مصرف کود و سم توجه کرد، زیرا به‌طور مثال درباره باغ سیب وقتی دما پایین می‌آید، پذیرش کود و سم در گیاه کمتر است و زارع نباید در پاییز از کود و سم استفاده کند، چراکه به زه‌آب می‌رود .


  وی با بیان اینکه قدمت استفاده از زهکش به تاریخ سومری‌ها در حدود پنج هزار سال پیش در مرز پوتامیا برمی‌گردد، به بیان تعریف زهکشی پرداخت و اظهار کرد: زهکشی به معنای حذف حجمی از آب‌های سطحی یا زیرزمینی از یک ناحیه است که می‌تواند به‌طور طبیعی یا از طریق کانال‌های زیرسطحی یا سطحی مصنوعی انجام شود.


او زهکشی از نواحی پایین‌دست، شور شدن در نواحی زهکشی، کیفیت آب زهکشی، بازیابی یا انباشت آب زهکشی، زهکشی نواحی شهری یا صنعتی و اثرات زیست‌محیطی زهکشی را از مسائل و چالش‌های عمده این حوزه دانست و به بیان نقش شاخص توسعه انسانی و رشد جمعیت بر مدیریت منابع آب در سطح دنیا پرداخت و گفت: از این نظر همه کشورهای آفریقا، پنج کشور آسیایی، یک کشور در آمریکای مرکزی و یک کشور در اقیانوسیه دارای شاخص پایین توسعه انسانی هستند.


ایران در رده متوسط تا بالا ازنظر شاخص توسعه انسانی


این استاد دانشگاه دلف هلند افزود: همچنین همه کشورهای اروپای غربی به‌علاوه روسیه، اغلب کشورهای آمریکای جنوبی و مرکزی و در آسیا کشورهای چین، هند و اندونزی و بنگلادش و چندین کشور در آفریقا در رده شاخص متوسط و بالا قرار می‌گیرند. اغلب کشورهای اروپای غربی و مرکزی، آمریکای شمالی، چندین کشور در آمریکای جنوبی و مرکزی، همچنین برخی کشورها در آسیا و کشورهای بزرگ‌تر در اقیانوسیه از این نظر دارای شاخص بسیار بالا هستند؛ ایران نیز در رده متوسط تا بالا قرار می‌گیرد.


شولتز با بیان اینکه از سال 1990 جمعیت روستایی در ایران نسبت به جمعیت شهری رو به کاهش نهاده است و این روند همچنان تا سال 2050 پیش‌بینی می‌شود، گفت: در مناطق پست و ساحلی، جمعیت جهان در حال افزایش است و به نظر می‌رسد این رویه تغییر نمی‌کند. بهبود کشاورزی، افزایش قیمت محصولات، و توسعه امکانات و زیرساخت‌های آب نیز در سطح جهان رو به گسترش است.


قرار گرفتن 90 درصد شهرسازی‌های دنیا در مناطق مستعد سیلاب


وی خاطرنشان کرد: در حال حاضر 80 تا 90 درصد شهرسازی‌ها در دنیا، در مناطق پست و ساحلی اتفاق می‌افتند که مستعد سیلاب هستند. از این نظر تا سال 1950 شهرهای با بیش از پنج میلیون نفر جمعیت در دنیا، هشت شهر بودند که این رقم در سال 2015 به 40 شهر افزایش یافته است. از سوی دیگر این شهرها اغلب در نقاط ساحلی و بالادست سدها واقع شده‌اند که نشان می‌دهد تمام این افزایش شهرنشینی‌ها در نقاط کم‌ارتفاع رخ داده است.


این استاد توسعه آب و زمین مؤسسه آموزش علوم آبی وابسته به یونسکو در هلند تصریح کرد: برای شهرنشینی‌های جدید، انسان‌ها را مجبور می‌کنیم که به زمین‌های پست و کم‌ارتفاع بروند و این امر تأثیر بسیار مهمی بر مدیریت منابع آب دارد. سالانه کنفرانس‌های جهانی درباره تغییر آب‌وهوا و اقلیم برگزار و در زمینه تأثیر تغییرات آب‌وهوا بر منابع آبی، افزایش سطح آب دریا، بارندگی‌ها و سیلاب‌ها بسیار صحبت می‌شود.


افزایش 3 میلی‌متری سطح آب دریا و نشست 1 سانتی‌متری زمین


شولتز ادامه داد: این در حالی است که سالانه سه میلی‌متر سطح آب دریا افزایش می‌یابد و در بدترین حالت پیش‌بینی درباره تغییر اقلیم و آب‌وهوا، این رقم به یک سانتی‌متر در سال می‌رسد. با وجود اینکه نشست زمین به‌طور میانگین یک سانتی‌متر در سال و در بعضی مناطق بسیار شدیدتر است و تا 20 سانتی‌متر در سال می‌رسد. اما هیچ‌کس درباره نشست زمین صحبت نمی‌کند که یک مشکل جدی در سطح جهان و بسیار مهم‌تر از افزایش سطح آب دریا است.


وی با بیان اینکه در بدترین حالت سطح آب دریا در هر صدسال یک متر بالا می‌آید، گفت: با این وجود، در همین بازه زمانی نشست زمین حداقل به اندازه پنج متر اتفاق می‌افتد. این در حالی است که شهرسازی در بیشتر مناطق ساحلی و دلتا در حال گسترش است. به‌عبارت‌دیگر، زمین در حال پایین‌تر رفتن است؛ بنابراین دیگر نمی‌توانیم از نیروی گرانش زمین برای سیستم‌های مدیریت آب استفاده کنیم و باید از پمپ استفاده کرد.


سطح ایمنی 50 سال داکای بنگلادش و 10 هزار سال در هلند


این عضو آکادمی بین‌المللی آب در نروژ با اشاره به اینکه ارتفاع خانه وی در هلند 3.5 متر زیر سطح آب دریا است، گفت: به همین دلیل همواره پمپاژ باید روشن باشد، اگرنه خانه مرا هم آب می‌برد. دغدغه دیگر سطح ایمنی به معنای احتمال از بین رفتن یا شکست سیستم محافظت در برابر سیلاب است. به‌طور مثال، شهر داکا در بنگلادش با جمعیت 10 میلیون نفر در پشت یک کانال آب واقع شده که احتمال شکست آن یک‌بار در 50 سال است و اگر این اتفاق رخ دهد، جمعیت 10 میلیون نفری داکا جایی برای فرار ندارند و یک مصیبت بزرگ اتفاق می‌افتد.


شولتز افزود: همه مهندس‌های بنگلادش نیز این مسأله را می‌دانند اما می‌گویند نمی‌توانیم کاری انجام دهیم. ولی در کشوری مانند چین، خیلی خوب از سیل‌هایی که اتفاق افتاد، تجربه کسب کرده‌اند و اکنون سطح ایمنی در شهرهای بزرگ چین، 200 سال، شهرهای کوچک 100 سال و مناطق روستایی 20 سال است. در هلند هر 10 هزار سال یک‌بار این اتفاق می‌تواند رخ دهد. زیرا می‌دانیم اگر در کشور ما یک کانال خراب شود، نیمی از جمعیت منقرض خواهد شد؛ به همین دلیل سطح ایمنی را بسیار بالا برده‌ایم.


وی خاطرنشان کرد: البته معتقدم دیر یا زود، همه کشورها مانند هلند نسبت به ایمنی تأسیسات خود اقدام خواهند کرد، اما وضعیت داکا با 10 میلیون نفر جمعیت بدترین حالت است که در هر 50 سال یک‌بار با شکست مواجه می‌شود. به‌طور متوسط سالانه 24 هزار نفر در اثر سیلاب کشته می‌شوند. تعداد آوارگان ناشی از سیلاب 20 میلیون نفر در سال است و 30 میلیارد دلار سالانه خسارت در اثر سیلاب وارد می‌شود و دولت‌ها از جیب خود به خاطر این خسارت‌ها پول می‌دهند.


اثر تغییر اقلیم بر منابع آب بسیار کمتر از فعالیت‌های انسانی است


این استاد توسعه آب و زمین مؤسسه آموزش علوم آبی وابسته به یونسکو در هلند، با مقایسه تغییر اقلیم و تأثیر فعالیت‌های انسانی در افزایش سطح دریا، تغییر سطح رودخانه‌ها و ... گفت: اثر تغییر اقلیم بر مدیریت منابع آب 10 تا 45 درصد در یک قرن است، اما فعالیت‌های انسانی 100 تا هزار درصد تأثیر بر مدیریت منابع آب تأثیر دارند. بنابراین باید نگران کارهای بشر باشیم.


شولتز با بیان اینکه من نمی‌گویم که تغییر اقلیم وجود ندارد، گفت: آب‌وهوا در حال تغییر است اما تأثیر آن بسیار کمتر از اقداماتی است که بشر انجام می‌دهد، سال گذشته در پاریس، توافق‌نامه تغییرات آب‌وهوایی کره زمین با حضور بسیاری از کشورها به امضاء رسید. اما نتیجه چندانی نداشته است.


برنامه اقدام کمیسیون بین‌المللی آبیاری و زهکشی در حال نهایی‌شدن


وی با اشاره به اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد در حوزه مدیریت آب و کشاورزی، اظهار کرد: با هدایت پروفسور نوروزی در کمیسیون بین‌المللی آبیاری و زهکشی ( ICID ) یک برنامه اقدام برای ایفای نقش در تحقق این اهداف، تدوین شده که مشتمل بر برنامه‌هایی جهت افزایش بهره‌وری در تولید محصولات کشاورزی، تأثیر تبادل اطلاعات دانش و فناوری، مؤثر کردن تحقیقات بین‌رشته‌ای، تأثیر توسعه ظرفیت و ... است.


این استاد دانشگاه دلف هلند با بیان اینکه این برنامه برای اولین‌بار در سال 2015 معرفی شد، گفت: در حال حاضر این برنامه در حال نهایی شدن است و امیدواریم بتوان برنامه نهایی را در کنگره مکزیک تصویب و فعالیت‌ها را بر اساس آن ساماندهی کرد.


مدیریت سیلاب و حفاظت در برابر سیلاب باید تقویت شود


شولتز عنوان کرد: در حال حاضر تولید مواد غذایی در جهان آن‌قدر کافی است که مشکلی ایجاد نکند، اما چالش اصلی این است که می‌خواهیم طی 25 تا 30 سال، میزان تولید مواد غذایی در جهان را دو برابر کنیم. این مسأله مستلزم بهبود مدیریت آب به‌خصوص در کشورهایی با شاخص توسعه انسانی متوسط رو به پایین است که در این کشورها آبیاری و زهکشی، نقش بیشتری ایفاء می‌کند.


وی گفت: شهرنشینی و نشست زمین بسیار سریع‌تر از تغییر اقلیم در حال وقوع است و اثرگذاری آن نیز بیشتر است. از سوی دیگر، اقداماتی که در این زمینه انجام می‌شود اصلاً کافی نیستند. با رشد شهرنشینی در مناطق ساحلی، مدیریت سیلاب و حفاظت در برابر سیلاب باید تقویت شود. باید قبل از بحران، جلوی تلفات و خسارات را بگیریم، اما به نظر می‌رسد جوانان ما نمی‌توانند به‌موقع تصمیم لازم را اتخاذ و اجرایی کنند.


ابن استاد توسعه آب و زمین مؤسسه آموزش علوم آبی وابسته به یونسکو در هلند، همچنین در بخش دیگری از این سمینار، پاسخگوی سؤالات حاضران بود.


برای حل مشکل خوزستان نسبت به میزان آبیاری حساس باشید


یکی از حضار سؤال خود را این‌گونه مطرح کرد که در دشت خوزستان، به‌عنوان یکی از زمین‌های پست با ارتفاع 10 متر از سطح دریا حدود 15 سال است که مشکل خشک‌سالی داریم، به‌طوری‌که در این منطقه طوفان‌هایی رخ می‌دهد و آرزو داریم که سیل ببینیم تا طوفان گردوغبار. تفسیر شما درباره این 2 موضوع کاملاً متضاد در زمین‌های پست خوزستان که بیشتر با مشکل خشک‌سالی مواجه است تا سیلاب، چیست؟


شولتز گفت: به من اطلاع داده شده که در این منطقه سالانه 200 تا 300 میلی‌متر بارندگی رخ می‌دهد. اگر بگذاریم این چرخه به‌طور طبیعی جریان داشته باشد، مشکلی ایجاد نخواهد شد، زمانی مشکل ایجاد می‌شود که بخواهید برداشت و استفاده‌های دیگری داشته باشید؛ اگر بخواهید کشاورزی انجام دهید، نیاز به آبیاری دارید، و بدین طریق تعادل آب را برهم می‌زنید. زیرا وقتی آبیاری انجام می‌شود، به دنبال آن تبخیر آب به جو، انباشت نمک در ریشه گیاهان و درنهایت بالا آمدن سطح آب زیرزمینی اتفاق می‌افتد.


مشکل خشک‌سالی با آبیاری و زهکشی مدیریت می‌شود


وی ادامه داد: در این حالت سطح آب زیرزمینی بسیار کم‌عمق خواهد بود؛ بنابراین برای حل این مشکل باید نسبت به میزان آبی که در آبیاری استفاده می‌کنید، حساس باشید. زیرا حتی اگر زهکشی‌تان عمیق نباشد، آب شور زیرزمینی را هم بالا می‌برید که مشکل دو تا می‌شود. بنابراین باید در استفاده بهینه از منابع آب، دقت کنید. از سوی دیگر، تفاوت زیادی میان یک یا 2 متر ارتفاع وجود دارد. پس باید بر اساس توپوگرافی منطقه، بهترین حالت تلفیقی را اجرا کنید. بدون زهکشی هم نمی‌توانید آبیاری داشته باشید. در غیر این صورت آب شور را بالا می‌آورید که مشکل ایجاد می‌کند.


این استاد دانشگاه دلف هلند خاطرنشان کرد: من موارد بسیار زیادی را دیده‌ام که پس از خشک‌سالی چندساله، باران شدید و سیل بزرگی اتفاق افتاده است. به‌طور مثال در استرالیا 6 سال باران نبارید و بعد سیل تمام منطقه را فراگرفت. در کالیفرنیا و پاکستان نیز چنین اتفاقی رخ داده است. به‌طوری‌که در دلتای پاکستان پس از چندین سال خشک‌سالی در سال 2005 سیل بزرگی آمد و کل منطقه زیر آب رفت که موجب تغذیه خوب آب‌های زیرزمینی شد. خشک‌سالی مشکل ایجاد می‌کند، اما باید در بخش آبیاری و زهکشی، مشکل را مدیریت کنید.


تغییر اقلیم بر مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی تأثیر منفی ندارد، اگر...


شولتز همچنین در پاسخ به سؤال دیگری که آیا تغییر اقلیم و آب‌وهوای کره زمین یک نقطه ضعف یا قوت برای خوزستان محسوب می‌شود، توضیح داد: همیشه می‌گویند که تغییر اقلیم بد است، اما من نمی‌گویم که این‌قدر بد است. شما اکنون سالانه 300 میلی‌متر بارندگی دارید. فرض کنید که این بارندگی به 35 میلی‌متر برسد، تنها تفاوت آن این است که آبیاری کمتر می‌شود. به‌طورکلی تغییر اقلیم برای مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی، اگر سیستم مدیریت آبیاری داشته باشند، تأثیر منفی ندارد.


وی تصریح کرد: تغییر آب‌وهوای کره زمین لزوماً منفی نیست، اگر مدیریت و اقدامات لازم در خصوص آن انجام شود. ما از تغییر اقلیم در هلند بسیار ناراحت هستیم. به همین دلیل دایک‌ها و کانال‌های آب را هر پنج سال بازسازی می‌کنیم و با توجه به بالا آمدن سطح دریا، 25 سانتی‌متر بالا می‌آوریم. باید تغییر اقلیم را بپذیریم و برآورد کنیم که چه تأثیری روی ما می‌گذارد و وقتی‌که می‌خواهیم سیستم آبیاری و زهکشی را مدرن کنیم، آن برآورد را در طراحی‌ها بیاوریم. پس‌ازآن برای بهره‌برداری و نگه‌داری نیز با توجه به تغییر اقلیم، اصلاح کنیم. من نگران تغییر اقلیم نیستم، اگر مدیریت آب قوی داشته باشیم.


راهکار حل مشکل سیستم‌های زهکشی در خوزستان


این استاد دانشگاه دلف هلند همچنین در پاسخ به این سؤال که یکی از بزرگ‌ترین مشکلات در سیستم‌های زهکشی استان خوزستان ورود آب از کانال‌های فرعی به اصلی است و در این شرایط سیستم گردش و زهکشی برعکس عمل می‌کند، گفت: در اینجا رودخانه‌ها جریان دارند و دامنه جزر و مد دریا سه متر است، من پرسیدم که آیا در دهانه کانال که آب وارد دریا می‌شود، سازه‌ای دارید، که گفتند خیر.


شولتز افزود: اگر در دهانه کانال، سازه‌ای احداث شود، و در زمان جزر دریچه آن باز و در زمان مد، بسته باشد، سطح آب در کانال اصلی پایین خواهد ماند و دو متر زیر سطح دریا خواهد بود. و اگر نشست زمین هم نداشته باشید، تا سالیان متمادی می‌توانید با استفاده از همین دریچه‌ها سطح آب را کنترل کنید. اما اگر در دهانه کانال اصلی، سازه‌ای نباشد، آب بر اساس جزر و مد، بالا و پایین می‌شود و به همین دلیل از کانال‌های سطح 2 به کانال اصلی آب می‌ریزد. به نظر من از سوی دیگر هم آبیاری زیادی می‌شود و همه این آب اضافی باید زهکش شود و بیرون آید. بنابراین باید ببینید که حالت بهینه آبیاری به چه میزان است.


در هلند برای پیشگیری از وقوع سیلاب چه کرده‌اند؟


وی همچنین در پاسخ به این پرسش که با توجه به اینکه مناطق روستایی در اثر سیل از بین می‌روند و یک نمونه آن در کشور هلند است کدام راهکار در کشور شما کافی بوده است و چه‌کاری باید انجام شود که بتوان در آینده از وقوع سیل‌ها جلوگیری کرد، گفت: همواره افزایش سطح آب دریا را داشته‌ایم و این موضوع،‌ پدیده جدیدی نیست. هلند یک تالاب ساحلی و وضعیت آن کاملاً استثنایی است.


این استاد دانشگاه دلف هلند، افزود: وقتی‌که زمین نشست می‌کند، سطح آب هم کم‌کم بالاتر می‌آید، نیاکان ما ابتدا، کوه‌های مصنوعی را برای جلوگیری از سیلاب احداث کردند. پس‌ازآن دایک‌ها را ساختند که زهکشی از طریق نیروی گرانش و جاذبه انجام شود. پس‌ازآنکه زمین آن‌چنان نشست کرد که دیگر نیروی جاذبه جواب نمی‌داد، در قرن 15 آسیاب‌های بادی را احداث کردند و تا 350 سال این آسیاب‌ها پمپاژ آب را انجام می‌دادند.


شولتز ادامه داد: پس‌ازآن سیستم پمپاژ بخار ابداع شد و متوجه شدیم در زمستان که محصولی در زمین نیست، آب حالت ماندابی پیدا می‌کند و به همین دلیل با سیستم پمپاژ بخار توانستیم زهکشی را در زمستان هم مدیریت کنیم. در قرن 19 به پمپاژ در زمستان رسیدیم. پس‌ازآن پمپاژ برقی مورداستفاده قرار گرفت و بعد از جنگ جهانی اول که به خاطر شهرنشینی و صنعتی شدن جوامع، آلودگی‌های آب مطرح شد در سال 1970 قانونی برای آلودگی آب تصویب شد که می‌گوید، تمام فاضلاب‌ها باید قبل از تخلیه در آب‌های سطحی باید تصفیه شود.


نمی‌توان برای همه کشورها یک نسخه واحد در مدیریت آب پیچید


وی ادامه داد: این راهکاری است که ما در پیش گرفته‌ایم، اما شما خودتان باید تصمیم بگیرید، زیرا تفاوت زیادی میان کشورها وجود دارد و نمی‌توان برای همه یک فرمول واحد اجرا کرد. شما می‌توانید اطلاعات را از دیگران جمع‌آوری کنید و بعد تصمیم‌گیری کنید. آنچه بسیار خوب است دستورالعمل چارچوب مسائل آب اروپا است. که در سایت اتحادیه اروپا وجود دارد.


  این استاد توسعه آب و زمین مؤسسه آموزش علوم آبی وابسته به یونسکو در هلند، همچنین درباره این سؤال که در یک زمین با شوری بالا و نفوذ پایین که در عمق 15 سانتی‌متری اشباع شده است، چگونه می‌توان زمین را برای فعالیت کشاورزی آماده کرد، گفت: البته باید اول پروفیل خاک را درآوریم. اما درهرصورت اگر آب داشته باشید، می‌توان مشکل را حل و زمین را احیا کرد. باید هرازچندگاه زمین را شخم بزنید اما حواستان باشد که ساختار را از بین نبرید و ابتدا در آزمایشگاه این کار را انجام داده و در صورت حصول نتیجه آن را در مزرعه پیاده کنید.


در دوسوم کشور هلند آب را به بیرون پمپاژ می‌کنند


شولتز در این خصوص که آیا سطح آب محدودیتی برای رشد گیاه ایجاد نمی‌کند و موجب تخریب زهکش‌های روباز نمی‌شود، همچنین تجمع آب بارندگی در شهرها با توجه به پایین بودن بارندگی و فواصل زیاد بارش، باعث حالت ماندابی و بوی تعفن می‌شود آیا در کشور هلند نیز این‌گونه است، اظهار داشت: باید این را بگویم که شرایط هلند کاملاً با شرایط اینجا متفاوت است. در هلند در دوسوم مساحت کشور، آب را به بیرون پمپاژ می‌کنند، اما بارندگی بسیار شدید نداریم و نوسان سطح آب کمتر از 5 سانتی‌متر است. همچنین سطح آب را کاملاً کنترل می‌کنیم.


شولتز ادامه داد: وقتی سطح آب در زهکش‌ها سطحی ثابت باشد، سطح آب زیرزمینی هم ثابت نگه‌داشته می‌شود و می‌توانیم این مسأله را مدیریت کنیم. اما به‌طور مثال در مزارع گل لاله، اگر درجایی خاک مناسب برای رشد گیاه نباشد، خاک را کاملاً عوض می‌کنند و خاک جدید می‌ریزند، زیرا صاحبان آن‌ها بسیار ثروتمند هستند. البته این کار برای مزارع غلات و گندم هم امکان‌پذیر است.


کیفیت بد زهکشی آب در خوزستان و تغییر الگوی کشت نیشکر؟


وی درباره اظهار یکی از حضار مبنی بر اینکه در خوزستان کیفیت بد زهکشی آب وجود دارد و برخی آن را به مزارع نیشکر مربوط می‌دانند و پیشنهاد تغییر الگوی کشت می‌دهند، گفت: فکر می‌کنم لازم نباشد که الگوی کشت تغییر کند. البته من متخصص کشاورزی و نیشکر نیستم، اما به نظرم باید بیشتر به مصرف کود و سم توجه کنید. زیرا به‌طور مثال درباره باغ سیب فهمیده‌ایم که وقتی دما پایین می‌آید، پذیرش کود و سم در گیاه کمتر است و زارع نباید در پاییز از کود و سم استفاده کند، چراکه به زه‌آب می‌رود.


شولتز خاطرنشان کرد: ما برای این مسأله یک قانون بسیار قوی محیط‌زیستی داریم، در خصوص نیشکر هم به نظرم راهکار استفاده بهینه از کود و سم است؛ زیرا کارخانه‌های نیشکر بسیاری در کشورهای مختلف دیده‌ام که در مدیریت آب بسیار خوب عمل کرده‌اند.