آیا ادعاهایی که آب مجازی می کند درست است؟ بزرگترین سد پیش روی تشکیل بازار آب در ایران چیست؟ اقتصاد دانان کشور با ورود به مساله ی بحران آب چگونه باید آن را حل کنند؟ همه ی این ها در نخستین نشست نیم روزه ی اقتصاد آب ایران که در دانشکده ی مدیریت و اقتصاد دانشگاه شریف در 12 دی برگزار شد، مطرح گردید.
تحلیل انتقادی آب مجازی
حامد قدوسی، استادیار اقتصاد مالی انستیتو فناوری استیونس و پژوهشگر انرژی دراین باره گفت: بحث آب مجازی از تجارت بین المللی آب شروع شد. نقطه ی شروع آن جایی بود که دریافتند کم یابی آب یک تفاوت با کم یابی نفت دارد، نفت هزینه ی حمل و نقل پایینی دارد و معیاری که برای کم یابی استفاده می کنیم این است که هر جای دنیا نفت را تقسیم بر جمعیت می کنند و گفته می شود آنقدر نفت داریم. آب کالایی است که واحد قیمت آن به ازای حجم آن کم است و هزینه ی حمل و نقل آن با تکنولوژی های موجود بالاست و ما نمی توانیم از یک متوسط استفاده کنیم. متوسط سرانه ی آب تجدیدپذیر جهانی 6000 مترمکعب در سال است و ما که 1500 هستیم در مرز تنش آبی قرار داریم . جاهایی که آب هست و جاهایی که جمعیت هست با هم منطبق نیستند به همین دلیل است که بسیار شنیده ایم که جنگ آینده، جنگ آب است. اما آب مجازی این جمله را نقض می کند. وضع سرانه آب رو به پایین می رود و با طول زمان و مقایسه ی کشور ها می توان دید که توزیع آب و سرانه بدتر شده اند و کشور هایی که کم آب هستند دچار تنش آبی شدید می باشند. آب مجازی می گوید می توان این مساله را حل کرد. اگر جمعیت جهان هوشمندانه توزیع شده بود، مشکل کم آبی تخفیف پیدا می کرد. وجود تغییرات اقلیمی نیز نشان می دهد توزیع زمانی بارش در داخل یک منطقه بدتر می شود. اما با این حال آب مجازی می گوید اگر کشور هایی که آب زیاد تری دارند، محصولات آب بر تولید کنند و به کشور های کم آب صادر کنند این مشکل حل خواهد شد. ما باید به میزان بهره مندی هر فرد از رد پای آب نگاه کنیم. آب مجازی می گوید نکته ای برای جنگ وجود ندارد. تجارت خیلی بهتر از جنگ است. بخش عمده ی تجارت آب یعنی بیش از 90 درصد از سه گروه غلات، گوشت و دانه های روغنی که آب بر هستند می باشد. اتفاقی که افتاده است بیان می کند که 15 تا 20 درصد آب در جهان از مسیر تجارت جابه جا می شود و اگر بخواهیم از دید اقتصادی نگاه کنیم باید پرسید آیا واقعا مدل های پیش بینی شده درست است؟ طبق مطالعات انجام شده می توان دید رد پای محصولات چقدر است و بین حوضه های مختلف چقدر آب مجازی جابه جا می شود؟ در این میان نقدی که بر آب مجازی وارد است می گوید درست است کشور هایی که آب بیشتری دارند محصول آب بر تولید می کنند اما به لحاظ حجم تجارت، لزوما حجم بیشتری از این محصولات تولید نمی کنند. از معدود کشور هایی که آب خیلی کمی دارند و از مدل های آب مجازی پیروی می کنند، می توان همسایه های جنوبی را نام برد. مشکلی که در توزیع آب در دنیا وجود دارد این است که خیلی جاها بین میزان آبی که در کشور وجود دارد و میزان زمین های قابل کشت رابطه ای وجود ندارد. باید به بهره وری آب در کشور ها نگاه کنیم. کشوری که از سرمایه ی بیشتری برخوردار است کالایی که سرمایه ی بیشتری می برد تولید می کند.
نقد دومی که بر آب مجازی وارد است این است که باید دید مفهوم پرآبی یعنی چه؟ پر آبی چند تعریف دارد. یک تعریف آن است که وقتی سرانه ی آب کشوری بیشتر باشد می گوییم پر آب است. تعریف دوم می گوید وقتی نسبت آب به بقیه ی عوامل تولید در آن کشور بیشتر باشد پر آب است. تعریف سوم از پر آبی نسبت آب به زمین را بیان کرده و چهارمی میزان مطلق منابع آب را در نظر می گیرد.
با بررسی خالص واردات و صادرات آب مجازی برای کشور ها این نتیجه حاصل می شود که کشور هایی که کشاورزی محور هستند هرچه قدر زمین کشت آن ها بیشتر می شود آب مجازی بیشتری صادر می کنند و هم چنین کشور هایی که صنعتی هستند، هرچه بیشتر صنعتی شوند، آب مجازی بیشتری وارد می کنند و در نهایت کشوری که آب کم دارد تبدیل به صادر کننده خالص آب می شود چون سرمایه ی کمی دارد.
ردپای آب، فرهنگ سازی برای کاهش مصرف آب نیست
بیان رد پای آب محصولات برای این است که هشدار داده شود آب کم تری مصرف کنیم اما اشکال این مفهوم آن است که مثلا وقتی گفته می شود 1 کیلو گوشت 20-15 هزار لیتر آب مجازی دارد، پس گوشت کم تری مصرف کنیم تا در آب صرفه جویی شود و از آنور هم گفته می شود با گذاشتن شیر الکترونیکی در دستشویی و حمام و … مثلا می توان 100 لیتر آب را در روز ذخیره کرد، عده ای فکر می کنند اگر یک روز دیزی نخوردند پس می توانند 100 روز آب بیشتری مصرف کنند که این پیام غلطی دارد. باید گفت این 15 الی 20 هزار لیتر آب موجود در گوشت از آب سبز می آید و بعدهم از برزیل و کشور های دیگر است و آبی که با گذاشتن آن شیر صرفه جویی می شود به طور مثال برای شهر تهران است بنابراین نباید این دو آب را با هم مقلیسه کرد. کمبود آب در تهران و کمبود آب برای تولید گوشت دو مساله ی متفاوت است.
بین آب سبز و آب آبی تفاوت کلیدی وجود دارد. عمده ی آب مجازی که کشور ها صادر می کنند آب سبز است. آب سبز مربوط به الگوی کشاورزی با دیم است. برای ایران تراز تجاری در آب سبز به نفع واردات است. ما خیلی کم آب سبز صادر می کنیم.
بازار آب الگوی کشت را اصلاح می کند
استرالیا خشک ترین قاره جهان است و در حوزه ی مارلی دارلینگ که اصل کشاورزی استرالیا در آن اتفاق می افتد بارش 470 مسلسمتری دارد و 70 درصد از مزارع آبی در این حوزه است. کشور استرالیا از نظر مساحت زمین های کشاورزی با ایران تفاوت دارد و زمین های بزرگتری در استرالیا قرار دارد. مقیاس کشاورزی در آنجا با ایران متفاوت است .جریان ورودی به حوزه ی مارلی دارلینگ نوسانات زیادی دارد. حال سوال مطرح است که چگونه استرالیا با این نوسانات مواجه می شود؟ آیا ابزاری می توان ایجاد کرد که اثر این نوسانات را بر کشاورزی کاهش دهد؟
محمد وصال، عضو هیات علمی دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف گفت: پاسخ استرالیا به این سوال ها تشکیل بازار آب است. در استرالیا حقوق آب در ابتدا این گونه بود که اگر کسی آبی پیدا می کرد مثل نهر ها و … برای خودش بود . قانون آب از سال 1912 شروع شد و سپس سد سازی های شدید در دهه ها ی 1950 و 1960 آغاز شد. از سال 1980 به بعد امضای تفاهم نامه ها مثل حفاظت از محیط زیست تصویب شد ومی توان گفت استرالیا از اولین کشور هایی است که ادعای محیط زیستی دارد. ازسال 1994 تا 2007 بازار آب در این کشور شکل گرفته و به سمت توسعه رفت. در این شرایط با تشکیل بازار آب حقابه ها به طور دقیق مشخص می شود و هم چنین جداسازی حاکمیت آب و زمین به طور جدی مطرح می گردد.
حال باید دید بازار آب چه اجزایی دارد؟ یک قانون مدیریت آب وجود دارد که سیاست گذاری در حوزه ی آب را در برمی گیرد. با مجموعه ی این قوانین قیمت گذاری آب تعیین می شود و حقوق و مبادله ی آب ثبت می شود. در این میان یک سری شرکت های آبیاری وجود دارد که شبیه به آب منطقه ای ها عمل کرده و تامین آب را برعهده دارند. و نهایتا کیفیت آب تعیین می گردد. بازار آب مربوط به آب های سطحی بوده و کاری به آب زیرزمینی ندارد. در آب های سطحی ابتدا تعیین می شود در فصل آینده ما چقدر آب داریم و هر واحد حقابه باید چه قدر آب به آن برسد. حق دسترسی به آب به شما می گوید آیا حق استفاده از این آب را داری و وقتی به شما آبی تخصیص داده شود حداکثر تا 10 سال موافقت استفاده از این آب برای کار مربوطه داده می شود. حق دسترسی به آب می تواند با زمین یا بدون آن مبادله شود. وقتی به سراغ آمار می رویم خواهیم دید بازار آب بسیار پر رونق است. بازار آب شبیه بورس یا بازار سیب زمینی نیست. نوسانات زیادی در قیمت آب ملاحظه می شود .و می بینیم که در آب های با الویت پایین و آب های با الویت بالا در حوضه های مختلف قیمت آب فرق می کند. و هم چنین در سال های خشکسالی قیمت آب بالا بوده است. نکته ای که وجود دارد این است که ایجاد بازار آب لزوما به بهبود محیط زیست کمک نمی کند و ممکن است حتی شرایط را بدتر هم بکند. بحث خرید در بازار آب و بحث صرفه جویی باید رسیدگی شود . بازار آب تاثیری بر آب زیرزمینی استرالیا ندارد اما اگر در ایران این اتفاق در حوزه ی دریاچه ارومیه اتفاق بیفتد و از کشاورز آب سطحی را بخریم ، او برای کشاورزی به استفاده از آب چاه روی می آورد و باعث لطمه به محیط زیست خواهد شد.
هم چنین در پایان به این نکته باید اشاره کرد که دلیل انتخاب استرالیا برای مقایسه با ایران این است که استرالیا را می توان تنها کشوری مثال زد که بازار آب خوبی ایجاد کرده است و در این میان کشور های کالیفرنیا و هند نیز مورد بررسی ما قرار گرفته اند.
سید فرشاد فاطمی اردستانی، عضو هیات علمی دانشکده ی اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف هم چنین گفت: ابزار های سیاست گذاری در حوزه ی آب باید شناخته شود. به طور ویژه از برنامه ی سوم توسعه تشکیل بازار آب در ایران در دستور کار بوده است، اما هیچ وقت برنامه ی اجرایی برای پیاده سازی آن نداشتیم. باید بدانیم بازار آب چطور قرار است کار کن؟ برای کالای به خصوص آب این بازار با چه ساز و کاری می تواند تشکیل شود که ما را از لحاظ کارایی و ملاحظات زیست محیطی تامین کند.هنوز به طور کامل بدنه ی کارشناسی ما در این باره تجهیز نشده است. اگر می خواهیم به خرید آب فکر کنیم باید ابتدا همه جیز مثل چاه های غیر مجاز تعیین تکلیف شود.
در پایان باید گفت اگر بخواهیم همت داشته باشیم که مساله ی بحران آب حل شود، باید نشان دهیم که حتی اگر شرایط اقلیمی ما مثل بهترین سال هایی باشد کعه در گذشته داشته ایم، ابعاد بحران ممکن است کوچک شود اما کلا از بین نمی رود.
