گفتگو با مدیر دفتر مشارکت های مردمی سازمان آب و برق خوزستان

مقدمه:
به منظور بهره گیری از مشارکت کشاورزان در طرح های اَبیاری و زهکشی بر اساس قانون برنامه های دوم، سوم و چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور، دفتر مشارکت های مردمی سازمان اَب و برق خوزستان در سال 1375 فعالیت خود را اَغاز نمود و در مدت کوتاهی موفق شد طرح های زیادی را از طریق جلب مشارکت مردم در طرح های توسعه شبکه های اَبیاری و زهکشی به مرحله اجرا برساند؛ به گونه ای که بر اساس ارزیابی سازمان مدیریت منابع اَب ایران، دفتر مشارکت های مردمی سازمان اَب و برق خوزستان از نظر میزان اعتبارات جذب شده و سطح اراضی در بین تمام شرکت های اَب منطقه ای کشور حائز مقام نخست شد.
بر همین اساس و به منظور آگاهی از برنامه های پیش رو و آینده، با "فرهاد خدری" مدیر دفتر مشارکت های مردمی سازمان آب و برق خوزستان گفتگویی داشته ایم که خواندنش خالی از لطف نیست.

اهداف و ماموریت های جدید دفتر مشارکت های مردمی چیست و نظام های بهره برداری آب چگونه عمل می کنند؟
دفتر مشارکت های مردمی در سال 1375 با هدف جلب مشارکت های مردم در احداث و توسعه شبکه های آبیاری فعالیت خود را شروع نمود، البته رویکرد مشارکت در آن مقطع عمدتا توسعه محور بوده و کمتر به موضوع بهره برداری توجه شده بود، که پس از مدتی مشکلات بهره برداری در شبکه ها نمایان شد و به تبع مشکلات بوجود آمده و تحول اساسی در نوع نگاه به مقوله آب و اهمیت یافتن آن در حد یک کالای حیاتی در شرایط فعلی کشور موضوع مشارکت در بهره برداری از شبکه های آبیاری و انتقال مدیریت آب در دستور کار قرار گرفت. در همین راستا دفتر مشارکت های مردمی و نظام های بهره برداری آب زیر نظر مستقیم مدیر عامل تجدید ساختار نمود و حسب دستور مدیر عامل سازمان مبنی بر ضرورت انجام مطالعات جامع جهت یافتن راهکارهای مناسب و جدید به منظور انتقال مدیریت که مسئله توانمندسازی جوامع محلی را به شکلی نسبتا کامل حل و فصل نماید، گروه های مطالعاتی متعددی جهت تدوین سند راهبردی انتقال مدیریت آبیاری به تشکل های آب بران در قالب پنج تیم تخصصی مرکب از تیم راهبردی، تیم مطالعات اجتماعی- فرهنگی- سیاسی و ساختار سازی، تیم اقتصادی، تیم حقوقی و تیم فنی تشکیل و با برگزاری جلسات متعدد تخصصی، انجام بازدیدهای میدانی درون و برون استانی و بین المللی و بررسی تجارب جهانی مقدمات تدوین این سند در دستور کار قرار گرفت و هم اکنون در حال انجام کار روی آن هستیم. دلایل اصلی ورود ما به این موضوع بروز پدیده خشکسالی، تغییرات اقلیمی، هزینه های بالای نگهداری تاسیسات و شبکه ها، عدم مصرف بهینه آب و هدر رفت بسیار زیاد آن و تقویت حضور مردم در مسائل مربوط به خودشان است. اعتقاد راسخ داریم جلب مشارکت های مردمی در اجرا و بهره از شبکه های آبیاری و زهکشی و به طور کلی بخش آب از اقدامات اساسی جهت توسعه پایدار در این حوزه است.

لطفا در مورد اهداف و لزوم مشارکت بیشتر توضیح دهید.
نگاه ما در این مقوله عمدتا معطوف به مشارکت در بخش آب می باشد. مشارکت را می توان سپردن کار مردم به دست خود آنها تعریف نمود که در این میان با حضور مردم و پذیرش نقش و مسئولیت در جامعه عینیت یافته که هدف مشخصی را دنبال می نماید و در مجموع با تصمیم گیری ها و همکاری متقابل جهت دستیابی به اهداف مورد نظر، برنامه ریزی خواهند کرد. مشارکت بهره برداران در مراحل تصمیم گیری، طراحی و اجرا ضامن قبول مدیریت بهره برداری و نگهداری از شبکه بوده و دوام و بقای شبکه های آبیاری و زهکشی و راندمان بهینه را تضمین می نماید. در واقع هدف اصلی ما از ایجاد بستر مشارکت در حوزه اَب، انتقال مدیریت اَبیاری بوده که عبارت است از جابجایی مسئولیت و اختیارات مربوط به مدیریت اَبیاری از نهادهای دولتی به سازمان های غیر دولتی(گروه اَب بران)، این انتقال ممکن است شامل تمام یا بخشی از وظایف و اختیارات مدیریت باشد.

شیوه انجام فعالیت های مشارکتی چگونه است؟
مشارکت در وهله اول عمدتا متاثر از فرهنگ هر جامعه و مولفه های وابسته به آن می باشد. در گام نخست آگاهی بخشی و آموزش و توجه به موضوع ورود مردم و جوامع محلی به پذیرش مسئولیت های جدید در راستای تثبیت و ارتقای منافع خود مد نظر بوده و به عبارتی فرهنگ سازی و بستر سازی لازم جهت جلب مشارکت و در گام های بعدی به تناسب موفقیت و نتایج حاصله از مرحله اول نسبت به سازماندهی و سامان بخشی آنها جهت بر عهده گرفتن نقش و مسئولیت های جدید اقدام و نسبت به رفع موانع و مشکلات قانونی آن و توانمندسازی جوامع محلی اقدام خواهیم نمود.

آیا امکانات و ظرفیت های موجود، می تواند پاسخگوی نیازها، اهداف و ماموریت های جدید باشد؟
ما در گذشته که موضوع مشارکت عمدتا حول محور جلب مشارکت های مالی در حوزه توسعه بود تا حدود زیادی قابلیت های خود را به اثبات رساندیم و سند ما هم جلب مشارکت در حدود یکصد و بیست هزار هکتار از اراضی و کسب مقام اول جلب مشارکت کشاورزان در چندین سال پیاپی در سطح وزارت نیروست. با توجه به ضرورت های موجود و رویکرد جدید، دولت تمام مساعی خود را جهت برون سپاری مدیریت به مردم بکار خواهد گرفت و از هیچ حمایتی نیز دریغ نخواهد کرد، از حمایت های مادی و معنوی و هر آنچه موجب تقویت حضور مردم در این بخش شود. البته حمایت ها هدفمند و هوشمندانه خواهد بود، به گونه ای که میزان وابستگی جوامع محلی به سیستم دولتی را بدون کاهش کیفیت سطح معیشت آنها به حداقل ممکن تقلیل دهد و در این راستا تجارب و ظرفیت های ارزنده ای وجود دارد و در صورت نیاز امکانات جدیدی را نیز بکار خواهیم گرفت.

مهم ترین موانع پیش روی مشارکت مردم در بهره برداری از طرح های آبیاری و زهکشی چیست؟
موانع عمده به طور کلی در دو حوزه سیستم دولتی و مردمی قابل بررسی است که خود به موانع ساختاری، فرهنگی، اجتماعی، حقوقی و .... قابل تقسیم است. ساختار بهره برداری از شبکه های آبیاری و زهکشی از دیر باز کاملا دولتی و وابسته به دولت بوده و این وابستگی و رها شدن از آن به لحاظ ذهنی و عینی بسیار دشوار است. وقتی مردم سالیان متمادی از سیستم دولتی خدمات می گرفتند و به اَن متکی بودند بدون شک فاقد امکانات و دانش لازم جهت بهره برداری مناسب از شبکه ها هستند، از طرفی دیگر نداشتن آشنایی کافی بهره برداران و کشاورزان با فرهنگ مشارکت، فقدان شناخت مناسب در خصوص استفاده از روش های بهره برداری آب، مسائل و مشکلات مربوط به مالکیت اراضی از موانع عمده ساختاری و ملاحظات قومی و طایفه ای، واگرایی های محلی، عدم پذیرش نوآوری در بخش هایی از جامعه، فقدان آشنایی کافی با مزیت کار جمعی و مشارکتی از موانع عمده فرهنگی - اجتماعی و در حوزه حقوقی نیز موضوع برون سپاری مدیریت و لزوم حفظ حق و حقوق حاکمیتی اَب نکات و ظرایف خاصی دارد که می بایست موانع و خلاء های قانونی آن مرتفع شود. در سیستم دولتی نیز برخی مقاومتها و نگرانی های ناشی از کاهش شآن و جایگاه شغلی شاغلین دولتی و امنیت شغلی آنها وجود دارد و فرسوده بودن تاسیسات و شبکه ها و هزینه های سنگین نوسازی آنها از موانع جدی در این زمینه است، که با تلاش فراوان به دنبال یافتن راه حل های مناسب برای مشکلات ذکر شده هستیم.

آیا بسط و توسعه مشارکت های مردمی در حوزه آب با هماهنگی سایر دستگاه های دولتی انجام می شود یا فقط وزارت نیرو این مسئولیت را عهده دار است؟
آب یک مقوله میان بخشی بوده که نهادها و دستگاه های متعددی در آن دخیل بوده و با آن سر و کار دارند که هر کدام وظایف و مسئولیت هایی در این راستا عهده دار هستند. از جمله وزارت نیرو، جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست و اعمال هر سیاست و رویکرد جدیدی باید با هماهنگی و برنامه ریزی همه دستگاه های مربوطه صورت پذیرد، ولی وزارت نیرو به لحاظ مسئولیت قانونی محوریت این کار را بر عهده دارد و نکته مهم و اساسی اجماع و توافق همه این دستگاه ها بر واگذاری و برون سپاری کار به مردم است که خود می تواند تامین کننده اراده لازم برای این مهم در بخش دولتی باشد و هم اکنون نیز هماهنگی های بسیار خوبی در جریان است که فرایند انتقال مدیریت به شکلی صحیح و با کمترین میزان خطا انجام شود.

مشارکت و جلب مشارکت های مردم در حوزه آب یک اعتقاد است یا یک ضرورت؟
مشارکت در نظام های مردم سالار بر اساس یک اعتقاد و ناظر بر حضور مردم و سپردن کار آنها به خودشان و جاری شدن اراده شان در امور مربوط به آنهاست و ظرفیت های حضور مردم و بخش دولتی نیز در قانون اساسی کشور ما خصوصا در اصل 44 به خوبی پیش بینی شده ولی به دلایل متعددی تاکنون این موضوع به خوبی محقق نشده، ولی اکنون که در شرایط خاص قرار گرفته ایم به دنبال تحقق این ظرفیت ها هستیم و ورود مردم خصوصا در حوزه آب ضروری و اجتناب ناپذیر بوده و نتیجه مشارکت در واقع برد متقابل مردم و دولت است.

مشارکت در بخش آب، چه اثرات و پیامدهایی به دنبال خواهد داشت؟
سیاست تمرکز زدایی مدیریت منابع آب با ساز و کارهایی همچون مدیریت محلی آب، تشکل های آب بران و مدیریت مشارکتی امکان پذیر است. مشارکت می بایست در کلیه مراحل اجرای طرح های توسعه منابع آب صورت پذیرد. مشارکت بهره برداران در مرحله مطالعات جهت تعیین اولویت ها و نیازها، در مرحله اجرا و سازندگی به منظور کمک در تامین منابع مالی و نیروی انسانی و رفع مشکلات و معارضین و جذب تسهیلات است و نهایتا در مرحله بهره برداری که هم اکنون دغدغه اصلی ماست، مشارکت می تواند در همه این مراحل در صرفه جویی در وقت و هزینه فواید بسیاری داشته باشد. از طرفی به طرق مستقیم و غیر مستقیم منجر به افزایش اعتماد به نفس و خودباوری، خود اتکایی، تقویت هنر کار جمعی، مسئولیت پذیری در ابعاد معنوی شده و در ابعاد مادی نیز موجب بهره وری بهینه از شبکه های اَبیاری و زهکشی، کاهش هزینه های بهره برداری، توسعه سطح زیر کشت، بهبود وضعیت نگهداری شبکه ها، کاهش اختلافات ناشی از عدم توزیع یکنواخت اَب زراعی بین کشاورزان، افزایش اشتغال زایی و کاهش بیکاری و در نهایت منجر به بهبود وضعیت معیشتی جامعه و کاهش فقر و نابرابری شود.

دفتر مشارکت های مردمی سازمان آب و برق خوزستان برای آینده چه برنامه هایی دارد؟
با توجه به ماموریت های جدید، عمده فعالیت های ما در آینده حول دو محور اساسی خواهد بود. اول: ساماندهی طرح های مشارکت در بخش توسعه که عمدتا از گذشته بوده و مسائل و مشکلاتی دارند که حتما باید تعیین تکلیف شوند. دوم: انجام مطالعات جامع در راستای تقویت مشارکت در بهره برداری از شبکه ها که بخش بسیار مهم و اساسی فعالیت های ما را تشکیل می دهد. به هر حال اثربخشی و کارایی فعالیت های انجام شده در توسعه شبکه ها، خود را در بخش بهره برداری نشان می دهد و اگر ساز و کار بهره برداری مناسبی نباشد، امکان استفاده بهینه از شبکه ها امکان پذیر نیست.
با تلاش و جدیت پروسه انتقال مدیریت به مردم و تشکل ها در جهت صیانت و بهره وری مناسب از منابع آب در راستای توسعه پایدار را دنبال خواهیم نمود و شعار ما در این زمینه صداقت، تلاش بی وقفه و برابری است.