شبکه های آبیاری ایران باستان در شمال خوزستان جلوه ای از مهندسی آب در جهان

به گزارش ایرنا گر چه تاسیسات و سازه های آبی و پل های متعلق به دوران ساسانی در دزفول و شوشتر تا حدی شناخته شده اند اما در زمینه مطالعه قنات ها و نظام آبیاری ساسانیان در این حوزه جغرافیایی مطالعه اندکی انجام شده است.
قنات به معنی کاریز و مجرای آب زیر زمینی است که قدمتی بیش از 2 هزار سال در دزفول داشته و در گذشته برای استفاده از آب رودخانه حفاری شده اند.
قنات های منطقه شمال خوزستان یکی از منحصر بفردترین شبکه زیر زمینی آب در جهان محسوب شده که در گذشته بخش عمده ای از آب مورد نیاز بخش کشاورزی ، آب آشامیدنی و مصرف روزانه مردم را تامین می کردند.
سیستم استخراج در قنات طوری است که آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج می‌شود. باتوجه به چاهها و قناتهای موجود، آب قنات در مقابل آبی که از چاه استخراج می‌شود، ارزانتر تمام می‌شود.آب قنات دائمی است و منابع آب زیر زمینی قنات استفاده طولانی دارد.
به گفته یک کارشناس میراث فرهنگی ، قنات ها در شمال خوزستان با قنات های معمول در سایر مناطق ایران در حاشیه کویر تفاوت هایی دارند. برخلاف قنات های معمول ایرانی که از یک مادر چاه سرچشمه می گیرند قنات های دزفول از بالادست رودخانه دز سرچشمه می گیرند. این موضوع مستلزم تاسیسات ساده ولی متفاوتی در سرچشمه قناتها بوده تا قنات را به رودخانه متصل کند.
یعقوب زلقی گفت: برخی قنات ها نیز که در مسیر خود از میان و یا کنار شهرها عبور می کردند دارای امکان دسترسی و استفاده از آب - قنات برای شهرنشینان بوده که در اصطلاح محلی ' سر بطاق ' یا ' قمش ' نامیده می شدند.
وی اظهار کرد:بی شک اقتصاد کشاورزی دزفول از دیر باز بر پایه کشاورزی آبی متمرکز بوده است و علت اصلی آن را هم باید در وجود رودخانه دز و خاک حاصلخیز آن دانست. البته از حدود 50 سال قبل، بدنبال احداث سد مخزنی دز و به دنبال آن ساخت شبکه بزرگی بنام شبکه آبیاری دز ؛دزفول به عنوان قطب کشاورزی کشور مطرح بوده است.
زلقی در معرفی ساختمان و مشخصات قنات های دزفول به خبرنگار ایرنا گفت:قنات های دزفول تشکیل شده از یک دهانه ،مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمودی که مجرا یا کوره زیر زمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می‌سازد. چاهها که به آنها در موقع حفر،میل چاه هم گفته می‌شد، علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌داده و راه ارتباطی برای لایروبی، مرمت وبازدید از داخل قنات نیز به شمار می‌رود.
وی افزود: طول یک رشته قنات که در میزان آبدهی آن نیز موثر است، نسبت به شرایط طبیعی متفاوت است. این شرایط بستگی به شیب زمین وعمق مادر چاه دارد. از طرف دیگر هرچه سطح آب زیرزمینی پایین تر باشد، عمق مادر چاه بیشتر می‌شود. مهمترین عاملی که طول قنات را مشخص می‌کند، شیب زمین می‌باشد. هرچه شیب زمین کمتر باشد طول قنات بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد طول قنات کمتر خواهد بود.
مدیر پایگاه جندی شاپور و ایوان کرخه در خصوص فعالیتهای کشاورزی قبل و بعد از احداث سد دز نیز گفت:نگاهی به نحوه کشاورزی در دوران قبل از احداث شبکه آبیاری دز و مشکلات کشاورزان برای آبیاری زمین های خود، گویای این ادعاست که این شبکه بزرگ اصلی ترین عامل توسعه دزفول در 50 سال اخیر بوده است.وسعت زمین های قابل کشت منطقه شمال خوزستان بالغ بر 150 هزار هکتار بوده که حدود 93 هزار هکتار قابل آبیاری و57 هزار هکتار بصورت دیم کشت می شده است.
وی اظهار کرد:در آن زمان برای آبیاری مزارع آبی غالبا به شیوه خاصی عمل می شد ، زمین را به سه قسمت تقسیم کرده ،در یک قسمت برنج کاشته و در ماههای مهر و آبان برداشت می شد وچون آن زمین پر آب و پوشیده از بقایای شلتوک بود نمی توانستند بلافاصله آن راکشت نمایند ،بنابراین دردو قسمت دیگر گندم و جو می کاشتند،سپس بعد از برداشت گندم یا جو دوباره در یک سوم مجموع زمین به کشت برنج می پرداختند.
به گفته این کارشناس میراث فرهنگی پیش از احداث شبکه آبیاری دز ،آب از رودخانه های دز ، کرخه، بالارود، شاوور، عجیروب و لوره برداشت می شد و برای انحراف انتقال آب به مزارع علاوه بر استفاده از 11 رشته قنات رودخانه ای ،تعداد زیادی نهر روباز از این رودخانه ها منشعب می شد.
این قنات ها و انهار پیوسته نیاز به تعمیر و مرمت سالانه داشته و اینکار در زمانی که جریان آب رودخانه کاهش می یافت انجام می گرفت.برای افزایش سطح آب و هدایت به درون انهار در بستر رودخانه از سدهای چوبی که شامل سبد بافته شده از چوب و سر شاخه درختان بود استفاده می شد . سبدها را از دیواره دهانه آبگیر یا سراب نهر به سمت بالا دست یا خلاف جهت حرکت آب در رودخانه امتداد می دادند و درون سبدها سنگ می چیدند.بدیهی بود که این سدهای موقت انحرافی هر ساله بر اثر سیلاب،تخریب و مجددا در فصل کم آبی یا سال بعد ترمیم می شد.
در گذشته و پیش از احداث شبکه آبیاری دز در جنوب شهر دزفول و در پایین دست پل قدیم در نزدیکی سد انحرافی فعلی ،هر ساله توسط کشاورزان سدهای سبدی احداث می شد و آب رودخانه را به طرف آبگیر های شرق و غرب و انهار سنتی منحرف می نمودند.
از آبگیر شرقی رودخانه انهار کرملک ، نهرخان ، کالنگان ،الیاسی ، نودرار عبد شاه ،کوتیان دهلی، قالوند و شمعون و از آبگیر غربی انهار شاخه ، علی بل الحسین ،بنوار ناظر و در مجموع در این قسمت از رودخانه بیش از 14 شاخه نهر منشعب و آبگیری می شد.علاوه بر انهار فوق الذکر ،قنات های شاه آباد ،سیاه منصور ،بنوار شامی ،قمش مومنان ،قمش حاجیان ،سنجر و انهار قلعه طوق ،جاته و شوهان نیز به عنوان مسیری برای انحراف آب مورد استفاده قرار می گرفت.
زلقی افزود:قنات های حفر شده در منطقه دزفول با انواع قنات ها در سایر نقاط ایران متفاوت است به نحوی که در این روش آب از رودخانه منشعب شده و به زمین های کشاورزی از پیش تعیین شده هدایت می شد این روش عملا به منزله احداث تونل انحراف آب محسوب می شود در صورتی که احداث قنات در مناطق دیگر از نقاط مرتفع آغاز شده و با جمع آوری وهدایت آبهای زیر زمینی با شیب مناسب در نقاط پست تر ظاهر می گردد.
قنات ' چوقابفان 'یکی از قنات های قدیمی دزفول در هسته مرکزی این شهر پارسال به همت تعدادی از علاقه مندان به آثار تاریخی با همکاری سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری دزفول احیا شد.
قدمت قنات چوقابفان دزفول اواسط سال 11 هجری و بیش از 400 سال پیش می باشد .
قنات چوقابفان یکی از اصلی ترین قنات های دزفول است که ارتفاع ورودی آن یک متر در 1.5 متر ارتفاع است ضمن اینکه وجه تسمیه این اثر به دلیل وجود کارگاه های بافت چوقا در اطراف آن در گذشته می باشد.
این قنات 70 پله دارد که این پله ها 30 متر پائین تر از گذر می باشند.
دزفول با وجود آثار باستانی منحصربفردی چون جندی شاپور نخستین شهر دانشگاهی جهان ، تپه های چغامیش ، پل 1700 ساله ساسانی ، آسیاب های آبی و بناهای آجری در بافت قدیم این شهر از ظرفیت بالایی در زمینه گردشگری برخوردار می باشد.
احیای قنات های تاریخی دزفول گامی در راستای توسعه گردشگری است که مورد توجه قرار گرفته است.